Kipindi cha mpito kwenda nishati mbadala barani Afrika kimeendelea vizuri kwa kipindi cha muongo uliopita, huku nchi nyingi zikijitahidi sana kuongeza uwezo wao kutengeneza nishati mbadala katika miaka ya hivi karibuni.
Utabiri wa Taasisi ya Kimataifa ya Nishati Mbadala (IRENA) – shirika la serikali mbalimbali lenye mamlaka ya kuwezesha ushirikiano, kuendeleza ujuzi na kuhimiza kupitishwa na matumizi endelevu ya nishati mbadala, unaashiria kwamba kukiwa na sera sahihi, kanuni, utawala na uwezo wa kufikia masoko ya kifedha, vyanzo mbadala vitafikia asilimia 67 ya uzalishaji wa umeme Kusini mwa Jangwa la Sahara kufikia 2030. Bara hilo linaweza kukidhi karibu robo ya mahitaji yake ya nishati kupitia matumizi ya vyanzo asili, safi na nishati mbadala kufikia 2030.
Bw. Adnan Amin, mkurugenzi mkuu wa IRENA, anasema nchi nyingi barani Afrika zinaendelea kukumbatia vyanzo mbadala kama kiwezeshaji ili kupiga hatua katika kufikia nishati endelevu siku zijazo.
"Kama ishara ya ahadi ya mambo yajayo, nchi kadhaa za Afrika tayari zimefanikiwa katika kupiga hatua muhimu ili kuongeza vyanzo mbadala, kama vile kupitisha sera saidizi, kuendeleza uwekezaji na ushirikiano wa kikanda," Bw. Amin alisema katika Kikao cha 9 cha Mkutano mkuu wa shirika, uliofanyika Abu Dhabi mwaka jana.
Kulingana na shirika hilo, nchi kama vile Misri, Ethiopia, Kenya, Morocco na Afrika Kusini zimeonyesha utayari wake katika kuendeleza matumizi ya vyanzo mbadala vya nishati na zinaongoza katika juhudi za mpito wa nishati, huku baadhi ya nchi ndogo za Afrika zikiwa ni pamoja na Cape Verde, Djibuti, Rwanda na Eswatini pia zikiweka malengo makubwa ya vyanzo mbadala vya nishati. Nchi nyingine zimefuata mkondo huo na nishati mbadala imeongezeka barani kote.
Kwa mfano, Afrika imeonyesha kupiga hatua kubwa katika kuendeleza ya masoko yake ya nishati ya jua katika miaka ya karibuni, bara hili linashuhudia ukuaji wa zaidi ya W 1.8 mitambo mipya ya jua, inayoendeshwa hasa na nchi tano; Misri, Afrika Kusini, Kenya, Namibia na Ghana.
Wakati huo huo, Bw. Daniel Alexander Schroth, Kaimu mkurugenzi wa Nishati Mbadala na Ufanisi wa Nishati katika Benki ya Maendeleo ya Afrika (AfDB) alionyesha kujiamini kwamba mambo yanaelekea pazuri na kwamba Nishati Mbadala barani Afrika inakuwa kwa kasi.
“Hivi karibuni tulishuhudia ushuru wa nishati ya jua (Solar PV) ukiwa chini ya dola .04 ($.04) na kuifanya kuwa aina nafuu sana ya uzalishaji wa umeme na uchaguzi sahihi kwa uwezo wa ziada,” Bw. Schroth aliiambia Afrika Upya.
Katika miaka michache iliyopita, nishati mbadala ya Afrika imedhihirisha kuwa na faida kiuchumi, alisema, huku zikiungwa mkono na ubunifu mkubwa katika teknolojia mbalimbali. Hususan, gharama za umeme kutoka katika viwango vya matumizi (Solar photovoltaics (PV)) vilishuka kwa asilimia 82 kati ya mwaka 2010 na mwaka 2019, huku ukilinganisha na mradi wa upepo ukionyesha kupungua kwa kati ya asilimia 50 - 60 kati ya mwaka 2010-2019.
Kutokana na hayo, mchanganyiko wa Nishati mbadala ya Afrika umebadilika taratibu kutoka nishati ya kijadi ya maji na vituo vya nishati ya mvuke hadi makubaliano ya vyanzo mbadala kuharakisha ufikiaji wa nishati pamoja na kusaidia ukuaji endelevu wa uchumi.
Kwa mfano, zaidi ya theluthi moja ya umeme nchini Morocco tayari ni ya vyanzo mbadala, kwa hisani ya Kituo cha umeme wa Jua cha Noor Quarzazate, shamba kubwa zaidi duniani linalotumia nguvu ya jua.
Ripoti ya mwaka 2019 ya Taasisi ya Kimataifa ya Nishati Mbadala (IRENA) inayoitwa ‘Scaling up Renewable Energy in Deployment in Africa’, ilibainisha kwamba bara hilo lina utajiri wa rasilimali muhimu za nishati mbadala na liko katika nafasi ya kupitisha teknolojia endelevu za ubunifu na kuongoza katika hatua ya kimataifa ya kutoa taswira ya nishati endelevu siku zijazo.
Katika Benki ya Maendeleo ya Afrika (AfDB), Bw. Schroth anasema ni muhimu kuunga mkono shughuli za maendeleo ya mradi kuanzia mwanzo hadi ukomavu kamili wa uwekezaji, ili kuongeza idadi ya miradi inayotegemeka. Alidokeza kwamba pia ni muhimu kupunguza hatari ili kuvutia wawekezaji binafsi kwa kutoa sehemu ya dhamana kwa hatari, na kuongeza nafasi za uwekezaji kwa viwango bora vya riba kama vile deni jumuishi na vyombo vya ruzuku.
"Muhimu zaidi, ni lazima kuleta pamoja masoko ya mtaji na taasisi za kifedha barani; tuunde vyombo vinavyolenga kukuza uwekezaji katika vyanzo mbadala vya nishati na kutoa usaidizi wa kiufundi kwa taasisi za kitaifa na kikanda, wakaguzi na huduma ili kuweka mazingira ya kuwezesha na mfumo wa udhibiti wa pamoja," anasema Bw. Schroth.
Kituo Cha Benki
Benki ya Maendeleo ya Afrika (AfDB)-Kituo Kilichoingizwa Kujumuisha Nishati (FEI), Bw. Schroth anasema, ni mfano mzuri wa mpango unaoweza kuendeleza suluhisho la matumizi ya nishati mbadala. Kituo ni jukwaa la uwekezaji linaloendeshwa kupitia mifuko miwili maalum iliyoanzishwa ili kutoa ufadhili wa deni kwa miradi ya nishati mbadala ambayo haijaunganishwa, ya nishati ndogo, na ya kiwango cha chini.
Kulingana na ripoti ya mwaka 2019 ya Taasisi ya Kimataifa ya Nishati Mbadala (IRENA), vyanzo mbadala vya nishati vinaelekea kuongoza sekta ya umeme kimataifa.
Kupungua kwa gharama na kuendelea kutoa msaada wa kisera kunatarajiwa kuleta ukuaji thabiti wa nishati mbadala hata baada ya mwaka 2022.
Licha ya changamoto zinazotokana na janga kubwa la COVID-19, masuala msingi ya upanuzi wa vyanzo mbadala vya nishati hayajabadilika. Nishati mbadala barani Afrika inatazamiwa kukua na kuwa karibu nusu ya ukuaji wa uzalishaji umeme katika sehemu za kusini mwa jangwa la Sahara za bara hili kufikia mwaka 2040.
Maximilian Jarrett, Meneja Mipango katika Taasisi ya Kimataifa ya Nishati barani Afrika aliiambia Afrika Upya kwamba Nishati mbadala tayari ni shindani kwa msingi wa gharama, lakini alidokeza hitaji la dharura la kuifanya kuwa na ushindani ikija katika uwekezaji mwingine ambao watu huenda wakataka kufanya.
“Tunakadiria kwamba kukiwa mazingira bora ya kisera, ongezeko la solar PV la kila mwaka linaweza kufikia kiwango cha rekodi cha gigawati 150 (GW) kufikia mwaka 2022 – hii ikiwa ni ongezeko la asilimia 40 katika miaka mitatu pekee. Hatua za kuchochea uchumi zinazolenga nishati safi zinaweza kusaidia nishati ya vyanzo mbadala moja kwa moja au kwa njia isiyo ya moja kwa moja,” anasema Bw. Jarrett.
Mafuta mbadala ya usafiri, Bw. Jarrett anasema, ni eneo linalohitaji kupewa msaada, kwa sababu sekta hii imeathiriwa vibaya na janga kubwa la COVID-19. Mengi yanaweza na yanapaswa kufanywa.
Akizungumza mwezi Septemba wakati wa uzinduzi wa Kituo cha Global Center on Adaptation Africa, kule Côte d'Ivoire, Bw. Akinwumi Adesina, Rais wa Benki ya Maendeleo Afrika (AfDB), alirudia tena kusema kuhusu kujitolea kwa benki hiyo katika kukuza nishati mbadala na kutoa wito wa kuwa na juhudi za pamoja ili kuziba pengo la kifedha.
AfDB inatazama ukuaji wa vyanzo mbalimbali vya nishati mbadala, kama vile jua na upepo kama fursa ya kuwekeza katika mifumo inayoweza kubadilika ili kuhakikisha kwamba vyanzo tofauti vya nishati mbadala vinajumuishwa kwa njia ya ufanisi na ya kuaminika. Mifumo ya kuhifadhi betri inaibuka kama mojawapo ya suluhisho za kuongeza mifumo inayoweza kubadilika, kutokana na uwezo wake wa kipekee wa kunyonya haraka, kushikilia na kisha kurejesha tena umeme.
"Ni wazi kwamba uwekezaji mpya unahitajika sasa ili kuharakisha ukuaji wa nishati mbadala barani Afrika na kuhakikisha kuwa kuna nishati ya kutosha, ya bei nafuu na ya kuaminika kwa wananchi wote na kuendesha kipindi cha mpito ambacho ni jumuishi, na cha haki kwa ajili ya nishati endelevu wakati wa mpito. Serikali zinaweza kuchukua nafasi ya kuwezesha kwa kukuza na kutekeleza mikakati ya sera ili kuongeza kasi hii. Haya yanaweza kuhusishwa na vitendo husika vya kuimarisha usalama wa nishati, kuongeza uwekezaji katika miundombinu na kukuza ukuaji wa uchumi wa kijani," alisema.
Kauli ya Tume ya Umoja wa Mataifa ya Uchumi Afrika -ECA
Vera Songwe, kutoka Umoja wa Mataifa chini ya Katibu Mkuu na Katibu Mtendaji wa Tume ya Umoja wa Mataifa ya Uchumi Afrika, anasema nishati mbadala inatoa nafasi ya kufikia nishati kwa zaidi ya asilimia 70 ya Waafrika ambao hawana uwezo wa kuifikia kwa sasa.
"Habari njema ni kwamba shinikizo la kuwepo kwa nishati safi barani Afrika halijawahi kuwa na nguvu zaidi ya sasa, kutokana na hitaji kubwa la nishati kwa sababu ya ongezeko la idadi ya watu, kuongezeka kwa watu wanaoishi mijini, ukuaji wa viwanda na biashara na mabadiliko ya hali ya hewa miongoni mwa sababu nyingine," anasema Bi. Songwe
Kulingana na Bi. Songwe, grafu ya mafunzo ya nishati safi kupelekwa barani Afrika inaendelea kuwa bora kutokana na kushuka kwa gharama ya teknolojia ya nishati mbadala, huku kukiwa na mabadiliko ya uwekezaji wa sekta binafsi katika nchi kama vile Moroko, Kenya, Senegali na Zambia ambao umesababisha kuwepo kwa ushuru bora zaidi katika Solar PV ulimwenguni.
